Siyasette belli aralıklarla gündeme gelen ve iktidar-muhalefet ilişkilerinde ciddi gerginliklere yol açan vasiyeti üzerine CHP’ye bırakılan Atatürk’ün İş Bankası’ndaki hisselerinin tarihini sizlerle paylaşacağız. Kurucu önderin bir bankanın ortağı nasıl olduğu hakkındaki kafa karışıklığını ve merakı İş Banka’sının kısa tarihiyle aydınlatabileceğimize inanıyoruz.
Atatürk’ün İş Bankası’na sermaye olarak verdiği paranın Hint Müslümanları tarafından gönderilen para olduğu üzerinde tarihçiler neredeyse ittifak ediyorlar. Paşa, yollanan parayı Kurtuluş Savaşı’nın giderlerinin karşılanması üzere zamanın Maliye Bakanlığı’na vermişti. Büyük Taarruz sonrası tarihçi Cemal Kutay’a göre Maliye Bakanlığı verilen bu paradan geriye kalan 250.000 lirasını Paşa’ya iade etmişti. Yerli bir banka bulunmadığı için de Atatürk bu bankayı o zaman para basma hakkını elinde bulunduran Osmanlı Bankası’na yatırmıştı.
Banka bu parayı hiçbir mevduat faizi vermeden senelerce işletmiş. Bir gün Muammer Bey, o zamanlar Atatürk’ün kayınpederi ve Latife Hanım’ın babası, bu paranın kullanılması ve işletilmesi için bir ithalat ve ihracat şirketinin kurulmasını öneriyor Atatürk’e. Paşa da Celal Bey’e (Bayar) danışmasını ve ortak kararlarını bildirmesini istiyor. Bunun üzerine Muammer Bey ithalat ve ihracat şirketi kurma fikrini konuşmalarında Celal Bey’e söylüyor. Celal Bayar ise ülkede bu işle uğraşan çok insan olmadığını ve Atatürk’ün parasıyla kurulacak bir şirketin belli bir kısım insanın yararına olmasının doğru olmadığını söylüyor. Bunun yerine kamunun yararına olacak ve ülkedeki yabancı sermayenin üstünlüğünü kırabilecek bir bankanın kurulmasının daha yerinde olacağını söylüyor. Bunun üzerine bir banka kurulması fikirlerini Atatürk’e iletiyorlar ve Paşa Celal Bayar’a ‘ Git Osmanlı Bankası’ndan 250.000 lirayı al bu işe başla’ diyor. İş Banka’sının bu kuruluş hikayesi 1982’de Celal Bayar’ın İbrahim Cüceoğlu ile yaptığı röportajda daha geniş bir şekilde anlatılmıştır.
Atatürk 250.000 liralık sermayenin üstüne banka kuruluğunda açtırdığı 2 numaralı hesabına da 200.000 lira civarı bir para yatırarak bankayı daha da desteklemiştir. Daha önceleri Deutsche Orient Bank Bursa şubelerinde çalıştığından bankacılık tecrübesi yüksek olan Celal Bayar, bakanlık görevinden istifa edip İş Bankası’nın başına geçmiştir. Kurulup da batan veya küçük çapta kalan birçok Türk sermayeli banka yüzünden o günlerde Türkler ’in bankacılık sektöründe başarılı olamayacağı genel bir kanı haline gelmişti. Hatta sırf bu yüzden birçok tüccar İş Bankası’na ortak olmaktan çekinmiş ve paralarının bundan önce kurulan bankalardan bir gelir getirmediğinden yakınmışlardır. Ancak İş Bankası beklenmedik bir başarıya imza atmış ve kısa zamanda yabancı sermayenin ülke içindeki hakimiyetini kırmıştır. Daha sonraki dönemlerde devletten aldığı tekel haklarıyla çok farklı sektörlerde yatırım faaliyetine girişmiş, Türkiye’nin en prestijli bankalarından biri haline gelmiş ve halk tarafından çok sevilmiştir. Hatta bir dönemde ‘İş Bankası isteriz’ pankartları bile eylemlerde görülmüştür.
Peki Atatürk’ün hisseleri vefatından sonra nasıl CHP’ye geçmiştir? Bizzat kendisinin yazdığı vasiyet üzerine İş Bankası’ndaki yüzde 28 oranındaki hissesi yıllık getirisinin yarısı Türk Tarih Kurumu’na ve diğer yarısı Türk Dil Kurumu’na verilmesi koşuluyla korunması ve yönetilmesi için CHP’ye bırakılmıştır. Bu hisselerin temsili için bugün CHP’nin İş Bankası yönetim kurullarında 3-4 üyesi vardır.
Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu’na tahsis edilen bu gelirin Atatürk’ün vasiyetindeki gibi değerlendirilip değerlendirilmediği ise iktidar-muhalefet arasındaki çekişmede yine gündeme gelecek gibi görünüyor. Kısaca anlattığımız kuruluş öyküsünün konu üzerine yapacağınız yorumlara katkı sağlaması dileğiyle…
Kaynakça
Kocabaşoğlu, Uygur, (2001), Türkiye İş Bankası Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
- Orhan YETİM
